حساسیتهای پوستی که با نامهای درماتیت، اگزما یا کهیر نیز شناخته میشوند، یکی از شایعترین مشکلات پزشکی هستند که میلیونها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار میدهند. پوست ما بهعنوان بزرگترین عضو بدن، اولین خط دفاعی در برابر محیط خارجی است. اما گاهی اوقات، سیستم ایمنی بدن ما به مواد بیضرری مانند گرده، غذا، مواد شیمیایی یا حتی فلزات واکنش بیش از حدی نشان میدهد.
این واکنشهای بیش از حد که میتواند بهصورت خارش، قرمزی، ورم یا تاول ظاهر شود، تحت عنوان انواع حساسیت های پوستی طبقهبندی میشوند. درک دقیق اینکه پوست شما به چه چیزی واکنش نشان میدهد و نوع دقیق حساسیت پوستی شما چیست، کلید اصلی برای یافتن درمان مؤثر حساسیت پوستی و جلوگیری از عود مجدد است. این مقاله جامع به بررسی مفصل شایعترین انواع حساسیت پوستی، علل ریشهای و روشهای نوین مدیریت آنها میپردازد تا افراد عادی بتوانند با آگاهی کامل، به سلامت پوست خود کمک کنند.
درماتیت تماسی، شایعترین نوع حساسیتهای پوستی
درماتیت تماسی یکی از متداولترین انواع حساسیتهای پوستی است که دقیقاً همانطور که از نامش پیداست، در اثر تماس مستقیم پوست با یک ماده محرک یا آلرژیزا، ایجاد میشود. این نوع واکنش پوستی به دو دسته اصلی تقسیم میشود که مکانیسمهای کاملاً متفاوتی دارند.
۱.۱. درماتیت تماسی تحریکی (Irritant Contact Dermatitis):
این نوع درماتیت شایعترین شکل درماتیت تماسی است و برخلاف درماتیت آلرژیک، لزوماً نیازی به واکنش سیستم ایمنی ندارد. این وضعیت زمانی رخ میدهد که تماس مکرر یا طولانیمدت با یک ماده سمی یا محرک (مانند اسیدها، قلیاییها، حلالها یا مواد شوینده بسیار قوی) بهطور مستقیم به سلولهای پوست آسیب میرساند.
▪️ علل و مکانیسم تحریک:
مواد محرک، سد محافظ طبیعی پوست (لایه شاخی) را از بین میبرند و باعث از دست دادن رطوبت و التهاب میشوند. کارکنان بخش سلامت که مکرراً دستهای خود را میشویند، یا افرادی که با مواد شیمیایی صنعتی سروکار دارند، بیشتر در معرض این نوع حساسیت پوستی هستند. علائم معمولاً شامل قرمزی، ترکخوردگی، خشکی شدید و درد است و گاهی اوقات میتواند به سوختگی شیمیایی شبیه باشد.
▪️ مدیریت و درمان اولیه:
بهترین راه برای درمان حساسیت پوستی از نوع تحریکی، اجتناب کامل از عامل محرک است. استفاده از دستکشهای محافظ و بهکارگیری کرمهای ترمیمکننده سد دفاعی پوست (حاوی سرامیدها) و پمادهای مرطوبکننده غلیظ برای بازسازی پوست آسیبدیده، ضروری است.
۱.۲. درماتیت تماسی آلرژیک (Allergic Contact Dermatitis):
این نوع واکنش کمتر شایع است، اما بسیار شدیدتر. در اینجا، یک ماده خاص بهعنوان یک آلرژن (ماده حساسیتزا) توسط سیستم ایمنی شناسایی میشود. این یک واکنش تأخیری از نوع IV است که توسط سلولهای T مدیریت میشود و اولین واکنش ممکن است ۱۰ تا ۱۴ روز طول بکشد تا سیستم ایمنی فرد را حساس کند. اما پس از حساسیت، هرگونه تماس بعدی با آلرژن میتواند در عرض ۲۴ تا ۷۲ ساعت منجر به علائم شدید شود.
▪️ شایعترین آلرژنها:
نیکل: شایعترین آلرژن فلزی که در جواهرات، دکمهها و سگکها یافت میشود.
لاتکس: بهویژه در دستکشها یا کاندومها.
مواد نگهدارنده و عطرها: مواد شیمیایی موجود در محصولات آرایشی، شامپوها و لوسیونها.
پیچک سمی (Poison Ivy) یا بلوط سمی: اوروشیول موجود در این گیاهان یکی از قویترین محرکهای درماتیت آلرژیک است.
▪️ علائم و تشخیص:
علائم شامل قرمزی شدید، خارش بسیار شدید، تاولهای کوچک یا بزرگ که ممکن است ترشح داشته باشند و پوستهپوسته شدن است. تشخیص این نوع انواع حساسیت پوستی اغلب با تست پچ (Patch Testing) توسط متخصص پوست انجام میشود تا آلرژن دقیق مشخص شود.
اگزما یا درماتیت آتوپیک:
درماتیت آتوپیک (Atopic Dermatitis) که معمولاً به عنوان اگزما شناخته میشود، یکی از پیچیدهترین و رایجترین انواع حساسیت پوستی است که اغلب ریشه ژنتیکی دارد. این بیماری مزمن و التهابی است و بخشی از سندرم آتوپی (شامل آسم و رینیت آلرژیک) محسوب میشود.
۲.۱. مکانیسم ریشهای و نقص در سد پوستی:
برخلاف درماتیت تماسی، اگزما یک بیماری داخلی است و نه صرفاً یک واکنش به تماس خارجی. تحقیقات نشان داده است که بیماران مبتلا به اگزما اغلب دچار نقص در عملکرد پروتئین فیلارین هستند. فیلارین برای تشکیل سد دفاعی پوست ضروری است.
▪️ نتایج نقص فیلارین:
هنگامی که سد پوستی ضعیف است، رطوبت به سرعت از دست میرود و پوست دچار خشکی میشود (که خارشآور است). علاوه بر این، آلرژنها، باکتریها و محرکهای محیطی بهراحتی به لایههای زیرین نفوذ میکنند و باعث واکنش بیش از حد سیستم ایمنی و التهاب مزمن میشوند. این نقص، دلیل اصلی چرخه خارش و التهاب در انواع حساسیت پوستی اگزما است.
▪️ مناطق درگیر:
در نوزادان و کودکان خردسال، اگزما اغلب روی صورت، گونهها و قسمتهای بازوی آنها دیده میشود. در کودکان بزرگتر و بزرگسالان، ضایعات معمولاً در پشت زانوها، داخل آرنجها، گردن و دستها ظاهر میشوند.
۲.۲. عوامل تشدیدکننده و مدیریت درازمدت
درمان اگزما یک فرآیند پیچیده و درازمدت است که شامل مدیریت مداوم پوست برای ترمیم سد دفاعی میشود:
▪️ عوامل تشدیدکننده (Triggers):
گرما و تعریق، استرس، پشم و پارچههای خشن، برخی از صابونها و مواد شوینده، آلرژنهای غذایی (بهویژه در کودکان) و عفونتهای پوستی (مانند استافیلوکوکوس اورئوس) همگی میتوانند یک دوره شعلهور شدن (Flare-up) را آغاز کنند.
▪️ درمان تخصصی:
مدیریت اگزما شامل استفاده منظم و فراوان از مرطوبکنندههای بدون عطر (بهویژه بلافاصله پس از حمام)، داروهای ضدالتهاب موضعی (مانند کورتیکواستروئیدهای موضعی یا مهارکنندههای کلسینورین)، و در موارد شدیدتر، داروهای سیستمیک جدیدتر (مانند داروهای بیولوژیک) است. توجه به سلامت روان و استرس نیز در مدیریت این حساسیت پوستی مزمن حیاتی است.
کهیر (Urticaria) و آنژیوادم: حساسیت پوستی فوری و خطرناک
کهیر و آنژیوادم از جمله انواع حساسیتهای پوستی هستند که اغلب با سرعت بالایی ظاهر میشوند و میتوانند نشاندهنده یک واکنش شدید سیستم ایمنی باشند. این وضعیتها به طور مستقیم با آزاد شدن هیستامین و سایر واسطههای شیمیایی از سلولهای ماست (Mast Cells) در پوست ارتباط دارند. درک مکانیسم و علائم آنها برای تشخیص زمان نیاز به درمان اورژانسی حیاتی است.
۳.۱. کهیر حاد و مزمن (آلرژیک و غیرآلرژیک):
کهیر (Urticaria) با ضایعات برجسته، قرمز یا صورتیرنگ شناخته میشود که در اصطلاح پزشکی به آنها Wheals یا پلاک میگویند. این ضایعات بهشدت خارشآور هستند و از ویژگیهای متمایز آنها، محوشدن کامل ضایعه در یک ناحیه و ظهور مجدد آن در ناحیه دیگر در عرض ۲۴ ساعت است.
▪️ کهیر حاد:
این نوع کهیر شایعتر است و معمولاً کمتر از شش هفته طول میکشد. کهیر حاد اغلب بهطور مستقیم با یک عامل مشخص مرتبط است. شایعترین علل شامل آلرژیهای غذایی (مانند بادامزمینی، آجیل درختی، شیر و تخممرغ)، مصرف دارو (مانند آنتیبیوتیکها، بهویژه پنیسیلین و آسپرین) و گزش حشرات هستند. وقتی بدن با یک آلرژن مواجه میشود، سلولهای ماست بهسرعت هیستامین آزاد میکنند که باعث نشت موقت مایع از رگهای خونی کوچک به لایههای سطحی پوست میشود. این نشت مایع همان ضایعات برجسته و موقتی کهیر را ایجاد میکند که میتواند در عرض چند ساعت بدون هیچ اثری محو شود.
▪️ کهیر مزمن:
زمانی که ضایعات کهیر بیش از شش هفته بهصورت روزانه یا تقریباً روزانه ادامه پیدا کنند، بهعنوان کهیر مزمن طبقهبندی میشود. در این حالت، برخلاف کهیر حاد، شناسایی عامل محرک معمولاً دشوار است. در بیشتر موارد، کهیر مزمن ایدیوپاتیک (Idiopathic) یا با علت ناشناخته است، یا با عوامل غیرآلرژیک مانند فشارهای فیزیکی (مانند کهیر ناشی از گرما، سرما، فشار یا ورزش) و بیماریهای خودایمنی (مانند لوپوس یا بیماری تیروئید) مرتبط است. درمان این نوع حساسیت پوستی پیچیدهتر بوده و نیاز به دوزهای بالاتر آنتیهیستامین و در برخی موارد داروهای سیستمیک دیگر دارد.
۳.۲. آنژیوادم (Angioedema):
آنژیوادم اغلب همراه با کهیر رخ میدهد، اما از نظر محل درگیری متفاوت است. درحالیکه کهیر شامل ورم در لایههای سطحی پوست است، آنژیوادم شامل تورم در لایههای عمیقتر پوست و بافت زیر مخاطی (زیر پوستی) است.
▪️ علائم و محل درگیری:
آنژیوادم بهجای خارش شدید، اغلب با احساس سوزش، گزگز یا درد در ناحیه تورم همراه است. شایعترین نواحی درگیر شامل لبها، پلکها، زبان، گلو، اندامهای تناسلی و دستها هستند. تورم میتواند شدید باشد و ظاهر صورت را بهطور قابلتوجهی تغییر دهد.
▪️ خطر آنژیوادم حنجره:
حیاتیترین و خطرناکترین جنبه آنژیوادم، درگیری گلو و مجاری تنفسی است. اگر آنژیوادم باعث تورم در حنجره شود، میتواند منجر به انسداد راه هوایی و خفگی گردد که یک وضعیت اورژانسی و نیازمند تزریق فوری آدرنالین (اپینفرین) است. این واکنش، بخشی از یک واکنش آلرژیک شدیدتر به نام آنافیلاکسی است. بنابراین، هر فردی که تورم سریع و شدید در دهان یا گلو را تجربه میکند، باید بلافاصله به اورژانس مراجعه کند.
▪️ علل دارویی:
یکی از علل مهم آنژیوادم، داروهای خاص فشارخون به نام مهارکنندههای ACE (Angiotensin-Converting Enzyme Inhibitors) است که میتواند حتی پس از سالها مصرف، باعث تورم شوند و این نوع آنژیوادم با هیستامین مرتبط نیست و درمان متفاوتی دارد.
۳.۳. درمانهای آنتیهیستامین و ضرورت مراجعه فوری:
برای درمان کهیر و حساسیتهای پوستی فوری، آنتیهیستامینها خط اول درمان هستند. داروهای آنتیهیستامین میتوانند اثر هیستامین آزادشده را مسدود کرده و علائم خارش و تورم را کاهش دهند. در کهیر مزمن، دوزهای بالاتر آنتیهیستامینهای نسل دوم (کمتر خوابآور) و گاهی اوقات افزودن داروهای دیگر ضروری است. بااینحال، تشخیص دقیق و درمان اورژانسی در موارد زیر حائز اهمیت است:
▪️ مشاهده کهیر همراه با علائم آنافیلاکسی:
شامل دشواری تنفس، صدای خسخس سینه، افت فشارخون، سرگیجه شدید، یا استفراغ/اسهال شدید.
▪️ هرگونه تورم در زبان یا گلو:
نشاندهنده شروع آنژیوادم تنفسی است و باید بدون معطلی به پزشک مراجعه شود.
سایر انواع حساسیتهای پوستی شایع:
علاوه بر درماتیت تماسی و کهیر، چندین انواع حساسیت پوستی دیگر نیز وجود دارند که در جمعیت عمومی شایع هستند و اغلب بهاشتباه تفسیر میشوند. درک تفاوتهای آنها برای رسیدن به یک تشخیص دقیق توسط دکتر متخصص پوست حیاتی است.
۴.۱. درماتیت سبورئیک (شوره سر و چربی پوست):
درماتیت سبورئیک یک اختلال التهابی مزمن پوستی است که در نواحی با فعالیت غدد چربی (سباسه) بالا رخ میدهد. این نوع حساسیت پوستی معمولاً بهعنوان شوره سر یا کلاهک گهواره (در نوزادان) شناخته میشود، اما میتواند صورت، ابروها، اطراف بینی و قفسه سینه را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
بیشتر بدانید: درماتیت سبورئیک صورت
▪️ علل و مکانیسم:
علت دقیق آن پیچیده است، اما یک ارتباط قوی با تکثیر بیش از حد یک نوع مخمر (قارچ) طبیعی پوست به نام مالاسزیا (Malassezia) وجود دارد. مالاسزیا از چربی پوست تغذیه میکند و محصولات فرعی آن باعث التهاب در افراد مستعد میشوند. این بیماری با فصول مختلف (بهبود در تابستان و بدتر شدن در زمستان) و استرس عاطفی تشدید میشود.
▪️ علائم:
مشخصه آن پلاکهای قرمز، پوستهپوسته و چرب یا روغنی است که با شورههای سفید یا زرد همراه است. در سر، میتواند منجر به پوستهریزی شدید شود که اغلب با خارش همراه است.
- درمان: درمان این حساسیت پوستی شامل شامپوها و لوسیونهای ضد قارچ (مانند کتوکونازول یا پیریتیون زینک) و استفاده دورهای از استروئیدهای موضعی ضعیف برای کنترل التهاب است.
۴.۲. پسوریازیس (Psoriasis) – اشتباه رایج با اگزما
پسوریازیس یک بیماری خودایمنی مزمن است که اغلب با اگزما اشتباه گرفته میشود، اما مکانیسم و ظاهر بالینی کاملاً متفاوتی دارد و یک حساسیت پوستی آلرژیک واقعی نیست. در پسوریازیس، سیستم ایمنی سیگنالهای اشتباهی میفرستد که باعث میشود سلولهای پوست (کراتینوسیتها) بهصورت غیرطبیعی سریع (هر ۳ تا ۴ روز) تکثیر یابند، درحالیکه چرخه نرمال حدود ۳۰ روز است.
▪️ ویژگیها و علائم:
مشخصه پسوریازیس پلاکهای ضخیم، برجسته و قرمز رنگ است که با پوستههای نقرهایرنگ یا سفید پوشیده شدهاند. بر خلاف اگزما که اغلب در نواحی خمیده بدن رخ میدهد، پسوریازیس معمولاً در سطوح اکستانسور (سطوح خارجی و صاف)، مانند آرنجها، زانوها، و پوست سر دیده میشود. این پلاکها میتوانند بسیار خارشآور و دردناک باشند.
▪️ درمان:
درمان پسوریازیس پیچیدهتر است و شامل ترکیبی از داروهای موضعی (ویتامین D مصنوعی، کورتیکواستروئیدها)، نوردرمانی (UVB) و در موارد متوسط تا شدید، داروهای سیستمیک یا بیولوژیک (که بهطور مستقیم مسیرهای التهابی سیستم ایمنی را هدف قرار میدهند) است. هدف از درمان، کاهش سرعت تولید سلولهای پوست و فرونشاندن التهاب است.
دکتر نابت تاجمیر ریاحی متخصص پوست و مو در تهران