هنگامی که پزشکان از عبارتی مانند ماکولوپاپولر استفاده می‌کنند، ممکن است برای بیماران عام کمی گیج‌کننده باشد. راش ماکولوپاپولر (Maculopapular Rash) یک اصطلاح پزشکی است که برای توصیف یک نوع خاص از بثورات پوستی به کار می‌رود که ترکیبی از دو نوع ضایعه اصلی پوستی است: ماکول و پاپول. این بثورات از شایع‌ترین انواع ضایعات پوستی هستند و اغلب نشان‌دهنده واکنش بدن به یک عفونت (بیشتر ویروسی) یا یک واکنش دارویی هستند. درک اینکه ماکولوپاپولر چیست و شناخت علائم و علل آن، می‌تواند به شما کمک کند تا وضعیت پوست خود را بهتر بشناسید و در زمان مناسب برای تشخیص به متخصص مراجعه کنید.
در این مقاله جامع، ما به طور مفصل ساختار این نوع بثورات را تشریح می‌کنیم، شایع‌ترین علت بثورات ماکولوپاپولار را بررسی خواهیم کرد و توضیح می‌دهیم که چرا تشخیص دقیق این راش، کلید اصلی درمان بیماری زمینه‌ای است.
ماکولوپاپولر چیست؟
اصطلاح ماکولوپاپولر از ترکیب دو واژه پزشکی تشکیل شده است که هر یک توصیف‌کننده ویژگی‌های خاصی از ضایعات پوستی هستند.
الف. ماکول (Macule): ضایعات صاف و غیر برجسته
ماکول، اولین جزء تشکیل‌دهنده راش ماکولوپاپولر است و به ضایعات صاف و بدون تغییر بافت اطلاق می‌شود. یک ماکول عبارت است از یک لکه یا تغییر رنگ در پوست که صاف و همسطح با پوست اطراف است و نمی‌توان آن را با انگشتان لمس کرد. این ضایعات معمولاً به دلیل تغییر در جریان خون (گشاد شدن عروق) یا تغییر در رنگدانه پوست (ملانین) ایجاد می‌شوند.
ماکول‌ها می‌توانند اندازه‌های مختلفی داشته باشند و رنگ آن‌ها اغلب صورتی، قرمز، قهوه‌ای یا بنفش است. ویژگی کلیدی ماکول این است که اگر آن را فشار دهید (فشردگی یا بلانچینگ)، رنگ آن به طور موقت از بین می‌رود و دوباره بازمی‌گردد (در صورتی که علت آن گشاد شدن عروق باشد). این جزء از راش ماکولوپاپولر، نماینده تغییر رنگ در سطح پوست است.
ب. پاپول (Papule): ضایعات برجسته و قابل لمس
پاپول، دومین جزء این بثورات است که آن را از یک راش صرفاً ماکولار متمایز می‌کند. یک پاپول عبارت است از یک ضایعه جامد، برجسته و قابل لمس که معمولاً قطر آن کمتر از یک سانتی‌متر است. این ضایعات نتیجه تجمع سلول‌های التهابی، سلول‌های سرطانی یا ضایعات موضعی در لایه بالایی پوست (اپیدرم) یا لایه زیرین آن (درم) هستند. پاپول‌ها می‌توانند به صورت خوشه‌ای ظاهر شوند و بافتی سفت‌تر از ماکول‌ها دارند.
وقتی فردی دچار راش ماکولوپاپولر می‌شود، به این معنی است که ضایعات ترکیبی از لکه‌های صاف و برآمدگی‌های کوچک را شامل می‌شوند و پوست در ناحیه درگیری هم از نظر رنگ و هم از نظر بافت تغییر کرده است.
ج. توزیع و ماهیت راش ماکولوپاپولر
این بثورات معمولاً در نواحی وسیعی از بدن ظاهر می‌شوند و از نظر زمان‌بندی، حاد و ناگهانی هستند. ماکولوپاپولر در عمل، یک راش پوستی منتشر و عمومی است که به سرعت در بدن پخش می‌شود. این بثورات اغلب قرینه هستند و می‌توانند تنه، دست‌ها، پاها و در برخی موارد صورت را درگیر کنند.
ماهیت ناگهانی و گسترده این بثورات به پزشک نشان می‌دهد که یک بیماری سیستمیک (عمومی) مانند عفونت ویروسی یا واکنش دارویی در حال وقوع است.
شایع‌ترین علت بثورات ماکولوپاپولار
شایع‌ترین دلیل ظهور راش ماکولوپاپولر در کودکان و بزرگسالان، پاسخ سیستم ایمنی به یک عامل بیماری‌زای ویروسی است.
الف. بثورات ناشی از سرخک، سرخجه و ویروس‌های هرپس
بسیاری از بیماری‌های کلاسیک کودکی، به وسیله راش ماکولوپاپولر مشخص می‌شوند.
سرخک (Measles): یکی از مثال‌های بارز راش ماکولوپاپولر است. راش سرخک معمولاً چند روز پس از تب بالا شروع شده و از صورت و گردن شروع می‌شود و سپس به سمت تنه و اندام‌ها گسترش می‌یابد. این راش اغلب در هم می‌آمیزد و به لکه‌های بزرگتری تبدیل می‌شود.
سرخجه (Rubella): راش سرخجه اغلب خفیف‌تر و سریع‌تر از سرخک است.
روزئولا (Roseola) و اریتما عفونی (Erythema Infectiosum): این عفونت‌ها که توسط ویروس‌های هرپس (HHV-6 و پاروو ویروس B19) ایجاد می‌شوند، نیز با راش ماکولوپاپولر همراه هستند. در این موارد، راش پس از فروکش کردن تب ظاهر می‌شود. تشخیص این موارد حیاتی است زیرا هر یک از این ویروس‌ها می‌تواند عوارض خاص خود را داشته باشد.
ب. واکنش به دارو و عفونت‌های دارویی (Drug Eruptions)
یکی دیگر از شایع‌ترین علت بثورات ماکولوپاپولار، واکنش‌های حساسیتی و آلرژیک به مصرف داروهای خاص است. تقریباً تمام داروها به طور بالقوه می‌توانند باعث واکنش پوستی شوند، اما آنتی‌بیوتیک‌ها (به ویژه پنی‌سیلین و سولفامیدها) و برخی داروهای ضد تشنج، شایع‌ترین مقصران هستند.
بثورات ناشی از دارو اغلب به صورت یک راش ماکولوپاپولر متقارن و خارش‌دار ظاهر می‌شوند و معمولاً چند روز تا چند هفته پس از شروع مصرف دارو شروع می‌شوند.
هشدار (سندرم‌های شدید): در موارد نادر، راش ماکولوپاپولر می‌تواند نشانه سندرم‌های بسیار جدی و تهدیدکننده حیات مانند سندرم استیونز-جانسون (SJS) یا نکرولیز اپیدرمی سمی (TEN) باشد. در این شرایط، راش شدید است، پوست شروع به لایه‌برداری می‌کند و اغلب با تب و درگیری مخاطی (دهان، چشم و دستگاه تناسلی) همراه است که نیاز به درمان اورژانسی دارد.
علل نادر و پیچیده‌تر بثورات ماکولوپاپولار
در برخی موارد، راش ماکولوپاپولر می‌تواند به دلیل شرایطی ایجاد شود که لزوماً عفونی نیستند یا توسط باکتری‌ها ایجاد شده‌اند.
الف. عفونت‌های باکتریایی و بیماری لایم
برخی از عفونت‌های باکتریایی نیز می‌توانند به صورت بثورات پوستی ظاهر شوند.
سیفلیس ثانویه: در فاز ثانویه عفونت سیفلیس، یک راش ماکولوپاپولر شبیه به لکه‌های قرمز یا قهوه‌ای کوچک می‌تواند ظاهر شود که اغلب کف دست‌ها و کف پاها را درگیر می‌کند (که در سایر راش‌های ویروسی کمتر دیده می‌شود). تشخیص این وضعیت حیاتی است زیرا درمان آن کاملاً متفاوت از عفونت‌های ویروسی است.
بیماری لایم (Lyme Disease): گرچه بثورات لایم بیشتر به صورت “اریتما میگرانس” (شبیه هدف تیراندازی) شناخته می‌شوند، اما برخی از تظاهرات آن می‌توانند شبیه به ماکولوپاپولر باشند.
ب. بیماری‌های خودایمنی و التهابی
راش ماکولوپاپولر گاهی اوقات می‌تواند بخشی از تصویر بالینی بیماری‌های مزمن و خودایمنی باشد.
لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE): لوپوس یک بیماری خودایمنی است که می‌تواند اندام‌های مختلف را درگیر کند. راش‌های پوستی لوپوس می‌توانند شامل یک راش ماکولوپاپولر منتشر یا راش کلاسیک پروانه‌ای روی صورت باشند. در رابطه با بیماری لوپوس اریتماتوز دیسکوئید چه می دانید؟ اینجا را کلیک کنید.
بیماری کاوازاکی: این یک سندرم التهابی نادر است که عروق خونی را در کودکان درگیر می‌کند. یکی از علائم کاوازاکی، ظهور یک راش ماکولوپاپولر است که اغلب با تب شدید، قرمزی چشم‌ها و تورم غدد لنفاوی همراه است. تشخیص به موقع کاوازاکی برای جلوگیری از آسیب قلبی ضروری است.
تشخیص و مدیریت راش ماکولوپاپولر
به دلیل طیف گسترده‌ای از علل، تشخیص دقیق بثورات ماکولوپاپولار نیاز به یک ارزیابی جامع پزشکی دارد.
الف. ارزیابی بالینی و سابقه بیمار
اولین قدم در پاسخ به این سؤال که ماکولوپاپولر چیست و علت آن کدام است، بررسی دقیق تاریخچه پزشکی بیمار است. پزشک با دقت در مورد زمان شروع راش، الگوی گسترش آن، وجود خارش یا درد، علائم سیستمیک همراه (مانند تب، سرفه، خستگی) و سابقه مصرف داروهای جدید یا قرار گرفتن در معرض عوامل عفونی سؤال می‌کند.
معاینه بالینی شامل بررسی کامل پوست برای مشاهده ترکیب ماکول‌ها و پاپول‌ها، توزیع راش، و بررسی وجود علائم دیگری مانند درگیری مخاطی یا تورم غدد لنفاوی است.
ب. ابزارهای تشخیصی (آزمایش خون و بیوپسی)
برای تأیید تشخیص و تعیین علت بثورات ماکولوپاپولار، ممکن است نیاز به انجام آزمایش‌های آزمایشگاهی باشد.
آزمایش خون: شمارش کامل سلول‌های خون (CBC) می‌تواند نشانه‌های عفونت (افزایش لنفوسیت‌ها در عفونت ویروسی یا نوتروفیل‌ها در عفونت باکتریایی) را آشکار کند. همچنین، آزمایش‌های سرولوژی برای جستجوی آنتی‌بادی‌های ویروسی خاص (مانند سرخک یا ویروس HIV) یا تست‌های آنتی‌بادی برای بیماری‌های خودایمنی (مانند ANA برای لوپوس) ممکن است انجام شود.
بیوپسی پوست (Skin Biopsy): در مواردی که تشخیص نامشخص است یا نگرانی در مورد سندرم‌های جدی پوستی یا علل نادر وجود دارد، نمونه‌برداری کوچکی از پوست (بیوپسی) انجام می‌شود. پاتولوژیست با بررسی نمونه زیر میکروسکوپ، الگوی التهابی، وجود سلول‌های غیرطبیعی یا رسوبات ایمونوگلوبولین‌ها را بررسی می‌کند تا ماهیت راش را به طور قطعی مشخص کند.
ج. اصول درمان راش ماکولوپاپولر
درمان این بثورات کاملاً به علت زمینه‌ای بستگی دارد. اگر راش ماکولوپاپولر به دلیل عفونت ویروسی باشد (شایع‌ترین علت)، درمان معمولاً حمایتی است و شامل استراحت، مصرف مایعات و داروهای بدون نسخه برای کاهش تب و خارش است. اگر علت راش یک واکنش دارویی باشد، باید فوراً مصرف داروی مسبب قطع شود.
در موارد عفونت باکتریایی (مانند سیفلیس)، آنتی‌بیوتیک‌ها مورد نیاز است. برای کاهش خارش و التهاب، ممکن است از آنتی‌هیستامین‌ها و کرم‌های استروئیدی موضعی استفاده شود.
دکتر نابت تاجمیر ریاحی، فوق تخصص پوست و مو در تهران